Czy nabiał zakwasza, zaśluzawia organizm i powoduje wypłukiwanie wapnia z kości?

Nabiał zakwasza organizm

Zacznijmy od tego, że nasz organizm posiada szereg mechanizmów buforujących, dzięki którym pH krwi jest utrzymywane na stałym poziomie i mieści się w zakresie 7,35-7-45. Każde odchylenie jest niebezpieczne dla zdrowia i życia i tak naprawdę obserwowane jest właśnie w stanach patologicznych wymagających hospitalizacji. Czy dietą możemy wpłynąć na pH krwi? Tak, ale w bardzo nieznacznym poziomie, bo o 0,01-0,02 jednostek. Produkty żywnościowe zostały podzielone na te kwasotwórcze, zasadotwórcze i neutralne. Produkty nabiałowe w większości zalicza się do neutralnych, jedynie niektóre sery mają charakter kwasotwórczy. Zostało to ustalone na podstawie współczynnika PRAL, który uwzględniając ilość wapnia, fosforu, potasu i białka uszeregował produkty spożywcze jednocześnie określająć ich charakter.

Jak widać z tabeli zasadotwórcze są wszystkie warzywa i owoce, łącznie z sokami. Względnie neutralne są warzywa strączkowe, oliwa z oliwek, masło, miód, tofu, napoje typu cola, piwo i wino oraz kawa. Produkty mleczne takie jak mleko, jogurt i kefir są neutralne lub lekko kwasotwórcze. Natomiast kwasotwórcze są sery (w tym twaróg), jaja, mięso (w tym ryby), orzechy i zboża.

W związku z tym, że pH krwi nie ulega znacznym fluktuacjom w zależności od rodzaju diety nie można twierdzić, że nabiał działa zakwaszająco, zwłaszcza, że znaczna większość produktów z tej grupy nie jest w ogóle zaliczana do żywności zakwaszającej.

Analizując całą gamę produktów zaliczanych do zakwaszających widać, że nie ma tam owoców, warzyw, lista ta natomiast obfituje w produkty przetworzone, ubogie w przeciwutleniacze, nie mogące stanowić bazy zdrowej diety, która byłaby wtedy bardzo niedoborowa i obfitująca chociażby w sód. Dodatkowo na liście produktów zakwaszających znajdują się orzechy i zboża, które mają udokumentowane działanie prozdrowotne, dlatego cała koncepcja diety zakwaszającej lub odkwaszającej nie jest zasadna i nabiału nie powinno się eliminować w oparciu o nią, zwłaszcza, że większość produktów nabiałowych nie jest w ogóle zaliczana do tej listy.

Mleko powoduje wypłukiwanie wapnia z kości

Najnowsze badania, które wyszły w styczniu tego roku nie potwierdzają tego twierdzenia, że mleko i produkty mleczne powodują odwapnienie kości, wręcz przeciwnie- chronią przed osteoporozą i złamaniami kości. Z czynników, które natomiast zwiększają to prawdopodobieństwo jest zachodni model diety, opierający się na fastfoodach, dużej ilości mięsa, dużej ilości cukru i taniego, przetworzonego tłuszczu. 

Najczęściej cytowanymi badaniami, na których opiera się pogląd tego, że nabiał powoduje wypłukiwanie wapnia z kości są badania szwedzkie, z których wynika, że wysokie spożycie mleka przyczynia się do większej częstotliwości złamań. Jednak bardzo ważne jest to, że przez długie lata mleko w Szwecji było wzbogacane w witaminę A, której nadmiar przyczynia się do zwiększenia ryzyka złamań. 

Umiarkowane spożycie mleka napewno nie przyczynia się do wypłukiwania wapnia z kości, podaż wapnia w tym kontekście jest bardzo ważna, a mleko jest dobrym jego źródłem. Mając na uwadze stan kości należy dbać nie tylko o podaż wapnia, ale też innych składników.

Nawet najlepsze źródło wapnia może być niewystarczające w kontakście stanu zdrowia kości

Wapń wchłaniany jest w jelitach na poziomie 10-75% w zależności od zapotrzebowania organizmu, kompozycji diety i stanu zdrowotnego. Wchłanianie zachodzi w dwunastnicy i górnej części jelita czczego. Jest to czynny proces, który może być modyfikowany przez różne czynniki, czy to na zasadzie zwiększonego czy zmniejszonego wchłaniania. Najważniejsze natomiast jest zapotrzebowanie organizmu i zdolność resorpcyjna enterocytu, która kontrolowana jest przez stężenia wapnia w osoczu. Po dożylnym wstrzyknięciu soli wapniowych stężenie wapnia we krwi podnosi się, co prowadzi do zahamowania jego wchłaniania przez enterocyty. 

Kolejnym czynnikiem wpływającym pozytywnie na wchłanianie wapnia jest obecność laktozy. Pobudza ona u zdrowych osób wchłanianie pierwiastka w dwunastnicy i jelicie krętym, natomiast u osób z nietolerancją laktozy nie zaobserwowano jej wpływu na zwiększenie wchłaniania wapnia, a wręcz dostrzeżono obniżenie wydajności procesu.  Co istotne, absorpcja wapnia w jelicie jest stymulowana przez laktozę jedynie wtedy, gdy wapń z laktozą znajdują się w tej samej części jelita cienkiego.

Wewnętrznym czynnikiem zwiększającym absorpcję wapnia jest natomiast witamina D. W przypadku jej niedoboru efektywność wchłaniania wapnia jest niska (spada z 30-40% i nie przekracza 15%). Źródła pokarmowe witaminy D są mało istotne. Najważniejsza jest  jej produkcja skórna (endogenna), która pokrywa nawet 80-90% zapotrzebowania na tę witaminę. Jej niedobór staje się czynnikiem hamującym proces absorpcji wapnia z przewodu pokarmowego, dlatego też witamina D staje się niezwykle istotna w procesie mineralizacji kości i prewencji wystąpienia osteoporozy. Uznaje się, że wysokie spożycie wapnia przy jednoczesnym niedoborze witaminy D jest bezcelowe, stąd też wskazanie do oznaczenia poziomu witaminy D i dobranie odpowiedniej dawki i formy suplementacji. Rola witaminy D jest też o tyle ważna, że w sytuacji niedoboru wapnia w diecie zostają uruchomione pewne mechanizmy mające na celu wzmożone wchłanianie, a mechanizm ten jest zależny od odpowiedniego poziomu witaminy D.

Odpowiednia podaż białka ma również wpływ na wchłanianie się wapnia, który swoją drogą również wpływa na ilość insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1) pobudzającego aktywność osteoblastów i promuje mineralizację macierzy kostnej. Istotne jest jednak to, by ilość białka nie była też zbyt wysoka, ponieważ wtedy efekt może byc odwrotny i ilość wapnia traconego będzie większa (utrata wapnia przez nerki w wyniku przyspieszonego przesączu kłębuszkowego).

Dodatkowo w prewencji osteoporozy należy zwrócić uwagę na spożycie fosforu, którego duża ilość w diecie może prowadzić do zwiększonej utraty masy kostnej poprzez wzrost wydzielania parathormonu. Przy jednocześnie niskiej podaży wapnia w ciągu dnia może on zaburzyć utrzymanie równowagi w gospodarce wapniowo-fosforanowej. Co istotne, nie obserwuje się niedoborów żywieniowych fosforu wśród społeczeństwa, a wręcz najczęściej występuje zbyt wysokie spożycie tego pierwiastka w stosunku do zalecanej dziennej podaży. Ogólnie można określić, że nadmiar fosforu w diecie wpływa niekorzystnie na stan kości – przyczynia się m.in. do zahamowania wychwytu wapnia w jelitach i blokuje działanie witaminy D.  Aby zapewnić prawidłowy metabolizm układu kostnego, ESPGHAN (Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci) zaleca, by stosunek wapnia do fosforu wynosił 1,4–2,0 : 1.

Magnez należy do pierwiastków korzystnie wpływających na przyswajanie wapnia. Z tego też względu należy zadbać o dostarczenie tego składnika każdego dnia. Produktami, będącymi najbogatszym źródłem są: kakao, orzechy, kasza gryczana, groch, fasola, naturalne płatki zbożowe i produkty zbożowe nieoczyszczone.

Nadmiar sodu może sprzyjać zmniejszaniu masy kostnej. Sód naturalnie występuje w wielu produktach żywnościowych, natomiast główne źródło tego pierwiastka stanowi sól. W celu zmniejszenia jej ilości należy przede wszystkim zrezygnować z przetworzonej żywności, a także ograniczyć się do dosalania potraw na talerzu, zamiast dodawać ją do gotowania. Ilość soli do wykorzystania w ciągu dnia według zaleceń nie powinna przekroczyć 6 g (łyżeczka). Dla polepszenia smaku potraw warto stosować świeże oraz suszone zioła i przyprawy.

Innymi ważnymi składnikami dla koścca jest witamina B12 (jej niedobór doprowadza do wzrostu poziomu homocysteiny, która to z kolei zaburza sieciowanie kolagenu w kościach czyniąc je słabszymi i podatniejszymi na złamania), potas (podaż na odpowiednim poziomie zmniejsza wydalanie wapnia z moczem), witamina C (bierze udział w syntezie kolagenu).

Podsumowując, dla stanu kości potrzebna jest odpowiednia podaż wielu składników, nie tylko wapnia, który nie musi pochodzić z nabiału. Jednak nie istnieją przesłanki by sądzić, że nabiał powoduje wypłukiwanie wapnia z kości, wręcz przeciwnie. Będąc dobrym źródłem białka, laktozy poprawia wchłanianie tego składnika i jego wykorzystywanie przez organizm. Inne składniki natomiast też będą warunkować kondycję kości i przy niedopowiedniej podaży będą z nich reabsorbowane lub jak w przypadku witaminy D- będą ograniczać wchłanianie wapnia.

Wapń z nabiału ma złą wchłanialność

Produkty mleczne są dobrym źródłem wapnia, zawierają go sporo (szklanka mleka zawiera około 300mg Ca), przy czym również sama biodostępność wapnia jest dobra i wynosi 30%. Biodostępność wapnia z innych produktów niż nabiał jest bardzo ważna, ponieważ są produkty, które wapnia zawierają mało, ale jego biodostępność jest wysoka i dotyczy to głównie produktów roślinnych. Jednak prawidłowa dietę da się skomponować bez nabiału,  zwłaszcza jeśli zostaną uwzględnione produkty fortyfikowane w wapń, np. napoje roślinne lub tofu, których biodostępność wapnia jest taka sama jak produktów nabiałowych. 

Poniższa tabela obrazuje porównanie ilości wapnia w danych produktach i jego biodostępność, dlatego stwierdzenie, że wapń z nabiału jest źle wchłaniany jest nieprawdziwe.

Mleko zaśluzawia organizm 

Niektórzy członkowie społeczeństwa uważają, że spożycie mleka i produktów mlecznych zwiększa produkcję śluzu w układzie oddechowym. Dlatego niektórzy, którzy wierzą w ten efekt, rezygnują z picia mleka. Według badań australijskich z 2005 roku badani postrzegali pewne zmiany w produkcji śluzu po spożyciu mleka i napojów na bazie soi, ale efekty te nie były specyficzne dla mleka krowiego, ponieważ napój mleczny na bazie soi o podobnych właściwościach sensorycznych powodował te same zmiany. U osób zaszczepionych wirusem przeziębienia spożycie mleka nie było związane ze zwiększoną wydzieliną z nosa, objawami kaszlu, objawami nosa lub przekrwieniem. Niemniej jednak osoby, które wierzą w teorię śluzu i mleka, zgłaszają więcej objawów ze strony układu oddechowego po wypiciu mleka. W niektórych rodzajach medycyny alternatywnej osobom cierpiącym na astmę oskrzelową, przewlekłą chorobę zapalną dolnych dróg oddechowych, zaleca się nie spożywać tak zwanych pokarmów śluzowych, zwłaszcza wszelkiego rodzaju produktów mlecznych. Według różnych badań spożycie mleka nie wydaje się nasilać produkcji śluzu w górnych drogach oddechowych i nie można ustalić związku między spożyciem mleka, a występowaniem astmy chociażby. Istnieje jednak kilka udokumentowanych przypadków, w których osoby z alergią na mleko krowie wykazują objawy podobne do astmy, co było związane z większą produkcją IgA w drogach oddechowych. Mechanizm ten nie jest poznany i wymaga głębszego poznania. 

Mleko nasila trądzik i inne zmiany skórne

Przyczyn trądziku jest wiele (np. przerost bakterii Propionibacterium acnes, wysoki poziom androgenów, stan zapalny itd) i rzeczywiście w wielu badaniach naukowych potwierdza się negatywny wpływ nabiału na jego zaostrzenie. Wynika to z tego, że spożywanie nabiału podnosi poziom insuliny i czynnika IF-1, które zwiększają produkcję łoju. W zdecydowanej większości badań takie obserwacje zostały odnotowane w przypadku mleka odtłuszczonego, co tłumaczono tym, że mleko odtłuszczone ma więcej białka (większe podwyzszanie IGF-1) i mniej estrogenów, które zwłąszcza w przypadku nadmiaru androgenów działąją ochronnie. Z tego też powodu osoby z trądzikiem powinny unikać serków na bazie serwatki czy odżywek białkowych.

Mleko utrudnia utrzymanie odpowiedniej masy ciała i sprzyja tyciu

Zgodnie z dostępną literaturą opisujacą obecny stan wiedzy nic nie wskazuje na to, że nabiał w jakikolwiek sposób utrudniał zachowanie odpowiedniej masy ciała. 

Nabiał wręcz przeciwnie może ułatwiać odchudzanie ze względu na:

1. Nabiał jest dobrym źródłem białka, zwłaszcza sery, jogurty, maślanki przez co ułatwia odchudzanie. Białko wpływa na kontrolę łaknienia, działa ochronnie pod kątem tkanki mięśniowej i zwiększa termogenezę poposiłkową.
2. Powstało kilka badań epidemioloicznych, które podkreślają, że nabiał ze względu na dużą zawartość i biodostępność wapnia pozytywnie koreluje z prawidłową masą ciała. Badania te powstawały już w 1984 roku.Były również wykonywane badania kliniczne, które dodatkowo rozróżniały, że efekt ten jest uzyskiwany w wyniku spożywania nabiału, a nie suplementacji wapniem. 
3. Nabiał zwłaszcza fermentowany dostarczający produktów aktywności bakterii probiotycznych zmniejsza wchłanianie lipidów z jelit, wspomaga kontrolę łaknienia, nasila termogenezę, usprawnia lipolizę i zmniejsza lipogenezę.

---

Jak widzisz temat nabiału nie jest ani czarny, ani biały. Jest wiele sytuacji, w których wykluczenie lub ograniczenie jego ilości jest wskazane, jednak nie dotyczy to ogółu społeczeństwa. Prawda jest taka, że nabiał może być bardzo wartościowym składnikiem diety i obserwowana społeczna panika przed tymi produktami w wielku przypadkach nie jest uzasadniona i poparta rzetelnymi źródłami.

---

Bibliografia: 

1. Abargouei AS, Janghorbani M, Salehi-Marzijarani M, Esmaillzadeh A. Effect of dairy consumption on weight and body composition in adults: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled clinical trials Int J Obes(Lond). 2012 Dec;36(12):1485-93.

2. Applegate C, Mueller M, Zuniga KE. Influence of dietary acid load on exercise performance. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2017;27(3):113–119. doi:10.1123/ijsnem.2016-0186. 

3.Astrup A, Raben A, Geiker N. The role of higher protein diets in weight control and obesity-related comorbidities. Int J Obes (Lond). 2015 May;39(5):721-6.

4.Balta I, Ozuguz P. Vitamin B12-induced acneiform eruption. Cutan Ocul Toxicol. 2014;33(2):94–95. doi:10.3109/15569527.2013.808657.

5.Brescoll J, Daveluy S. A Review of Vitamin B12 in Dermatology. Am J Clin Dermatol. 2015;16(1):27–33. doi:10.1007/s40257-014-0107-3.

6.Burris J, Rietkerk W, Woolf K. Relationships of self-reported dietary factors and perceived acne severity in a cohort of New York young adults. J Acad Nutr Diet. 2014;114(3):384–392. doi:10.1016/j.jand.2013.11.010.

7.Caperton C, Block S, Viera M, Keri J, Berman B. Double-blind, placebo-controlled study assessing the effect of chocolate consumption in subjects with a history of acne vulgaris. J Clin Aesthet Dermatol. 2014;7(5):19–23.

8.Cervantes J, Eber AE, Perper M, Nascimento VM, Nouri K, Keri JE. The role of zinc in the treatment of acne: A review of the literature. Dermatol Ther. 2017;(August):e12576. doi:10.1111/dth.12576.

9.Dawidziak J, Balcerkiewicz M. Dieta jako uzupełnienie leczenia trądziku pospolitego (Acne vulgaris) Część I. Witaminy i minerały. Farm Współczesna. 2016;9:1–5.

10.Di Landro A, Cazzaniga S, Cusano F, i in. Adult female acne and associated risk factors: Results of a multicenter case-control study in Italy. J Am Acad Dermatol. 2016;75(6):1134–1141.e1. doi:10.1016/j.jaad.2016.06.060.

11.Dougan P, Rafikhah N. Dark and white chocolate consumption and acne vulgaris: A case-control study. Asian J Clin Nutr. 2014;6(2):35–40. doi:10.3923/ajcn.2014.35.40.

12.El Darouti MA, Zeid OA, Abdel Halim DM, i in. Salty and spicy food; are they involved in the pathogenesis of acne vulgaris? A case controlled study. J Cosmet Dermatol. 2016;15(2):145–149. doi:10.1111/jocd.12200.

13.El-Akawi Z, Abdel-Latif N, Abdul-Razzak K. Does the plasma level of vitamins A and E affect acne condition? Clin Exp Dermatol. 2006;31(3):430–434. doi:10.1111/j.1365-2230.2006.02106.x.

14.Fabiani R., Naldini G., Chiavarini M., Dietary Patterns in relaction to low bone mineral density and risk: a systematic review and meta-analysis, Advances in Nutrition, Volume 10, Issue 2, March 2019, Pages 219–236

15.Fiedler F, Stangl GI, Fiedler E, Taube KM. Acne and nutrition: A systematic review. Acta Derm Venereol. 2017;97(1):7–9. doi:10.2340/00015555-2450.

16.Gaul L. Salt restriction in acne vulgaris. J Indiana State Med Assoc. 1965;58:839–842.

17.Ghodsi SZ, Orawa H, Zouboulis CC. Prevalence, severity, and severity risk factors of acne in high school pupils: A community-based study. J Invest Dermatol. 2009;129(9):2136–2141. doi:10.1038/jid.2009.47.

18.Grossi E, Cazzaniga S, Crotti S, i in. The constellation of dietary factors in adolescent acne: A semantic connectivity map approach. J Eur Acad Dermatology Venereol. 2016;30(1):96–100. doi:10.1111/jdv.12878.

19.Hassoun LA, Sivamani RK. A systematic review of lactoferrin use in dermatology. Crit Rev Food Sci Nutr. 2017;57(17):3632–3639. doi:10.1080/10408398.2015.1137859.

20.Hector AJ, Phillips SM. Protein Recommendations for Weight Loss in Elite Athletes: A Focus on Body Composition and Performance. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2018 Mar 1;28(2):170-177.

21.Jung JY, Kwon HH, Hong JS, i in. Effect of dietary supplementation with omega-3 fatty acid and gamma-linolenic acid on acne vulgaris: A randomised, double-blind, controlled trial. Acta Derm Venereol. 2014;94(5):521–526. doi:10.2340/00015555-1802.

22.Khayef G, Young J, Burns-Whitmore B, Spalding T. Effects of fish oil supplementation on inflammatory acne. Lipids Health Dis. 2012;11(1):165. doi:10.1186/1476-511X-11-165.

23.Kibil I., Dieta roślinna w praktyce, Warszawa 2018.

24.Kligman AM, Mills OH, Leyden JJ, Gross PR, Allen HB, Rudolph RI. Oral vitamin A in acne vulgaris. Preliminary report. Int J Dermatol. 1981;20(4):278–285. doi:10.1111/j.1365-4362.1981.tb04338.x.

25.Kucharska A, Szmurło A, Sinska B. Significance of diet in treated and untreated acne vulgaris. Adv Dermatology Allergol. 2016;33(2):81–86. doi:10.5114/ada.2016.59146.

26.LaRosa CL, Quach KA, Koons K, i in. Consumption of dairy in teenagers with and without acne. J Am Acad Dermatol. 2016;75(2):318–322. doi:10.1016/j.jaad.2016.04.030.

27.Leidy HJ, Clifton PM, Astrup A i wsp. The role of protein in weight loss and maintenance. Am J Clin Nutr. 2015 Jun;101(6):1320S-1329S.

28.Lim S-K, Ha J-M, Lee Y-H, i in. Comparison of Vitamin D Levels in Patients with and without Acne: A Case-Control Study Combined with a Randomized Controlled Trial. Shellman YG, red. PLoS One. 2016;11(8):e0161162. doi:10.1371/journal.pone.0161162.

29.Mangels AR. Bone nutrients for vegetarians. Am J Clin Nutr. 2014;100(SUPPL. 1):469S–475S.

30.Mengels A., Bone nutriens for vegetarians, The American Journal of Clinical Nutrition, Volume 100, Issue suppl_1, July.

31.Michaelsson G. Decreased concentration of selenium in whole blood and plasma in acne vulgaris. Acta Derm Venereol. 1990;70(1):92.

32.Michaëlsson K, Wolk A, Langenskiöld S, i in. Milk intake and risk of mortality and fractures in women and men: cohort studies. BMJ. 2014;349(oct27_1):g6015.

33.Notay M, Foolad N, Vaughn AR, Sivamani RK. Probiotics, Prebiotics, and Synbiotics for the Treatment and Prevention of Adult Dermatological Diseases. Am J Clin Dermatol. 2017;18(6):721–732. doi:10.1007/s40257-017-0300-2.

34.Onakpoya IJ, Perry R, Zhang J, Ernst E. Efficacy of calcium supplementation for management of overweight and obesity: systematic review of randomized clinical trials. NutrRev. 2011 Jun;69(6):335-43.

35.Pelin Cengiz F, Cemil BC, Emiroglu N, Bahali AG, Onsun N. Acne located on the trunk, whey protein supplementation: Is there any association? Heal Promot Perspect. 2017;7(2):106–108. doi:10.15171/hpp.2017.19.

36.Pontes T de C, Fernandes Filho GMC, Trindade A de SP, Sobral Filho JF. Incidence of acne vulgaris in young adult users of protein-calorie supplements in the city of João Pessoa. An Bras Dermatol. 2013;88(6):907–912. doi:10.1590/abd1806-4841.20132024.

37.Romańska-Gocka K, Kaczmarek-Skamira E, Wozniak M, Zegarska B. The possible role of diet in the pathogenesis of adult female acne. Adv Dermatology Allergol. 2016;33(6):416–420. doi:10.5114/ada.2016.63880.

38.Rozenberg S, Body JJ, Bruyère O, i in. Effects of Dairy Products Consumption on Health: Benefits and Beliefs—A Commentary from the Belgian Bone Club and the European Society for Clinical and Economic Aspects of Osteoporosis, Osteoarthritis and Musculoskeletal Diseases. Calcif Tissue Int. 2016;98(1):1–17.

39.Rubin MG, Kim K, Logan AC. Acne vulgaris, mental health and omega-3 fatty acids: A report of cases. Lipids Health Dis. 2008;7:3–7. doi:10.1186/1476-511X-7-36.

40.Saric S, Notay M, Sivamani R. Green Tea and Other Tea Polyphenols: Effects on Sebum Production and Acne Vulgaris. Antioxidants. 2016;6(1):2. doi:10.3390/antiox6010002.

41.Schmidt A., Sieber R., Milk consumpction does not lead to mucus production or occurrence of asthma, J Am Coll Nutr. 2005 Dec;24(6 Suppl):547S-55S.

42.Schwalfenberg G.K.: The alkaline diet: Is there evidence that an alkaline pH diet benefits health? J. Environ. Public Health. 2012; 2012: 727630.

43.Shokeen D. Influence of diet in acne vulgaris and atopic dermatitis. Cutis. 2016;98(3):E28–E29. doi:10.1111/jdv.13835.5.

44.Simonart T. Acne and whey protein supplementation among bodybuilders. Dermatology. 2013;225(3):256–258. doi:10.1159/000345102.

45.Silverberg NB. Whey protein precipitating moderate to severe acne flares in 5 teenaged athletes. Cutis. 2012;90(2):70–72.

46.Sobiecki JG. Vegetarianism and colorectal cancer risk in a low-selenium environment: effect modification by selenium status? A possible factor contributing to the null results in British vegetarians. Eur J Nutr. luty 2017:1–14. doi:10.1007/s00394-016-1364-0.

47.Stonehouse W, Wycherley T, Luscombe-Marsh N, Taylor P, Brinkworth G, Riley M. Dairy Intake Enhances Body Weight and Composition Changes during Energy Restriction in 18-50-Year-Old Adults-A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Nutrients. 2016 Jul 1;8(7). pii: E394.

48.Toossi P, Azizian Z, Yavari H, Hoseinzade Fakhim T, Hadi Sadat Amini S, Enamzade R. Serum 25-hydroxy vitamin D levels in patients with acne vulgaris and its association with disease severity. Clin Cases Miner Bone Metab. 2015;12(3):238–242. doi:10.11138/ccmbm/2015.12.3.238.

49.Wang L, Lee IM, i wsp. Dairy consumption in association with weight change and risk of becoming overweight or obese in middle-aged and older women: a prospective cohort study. Am J Clin Nutr. 2016 Apr;103(4):979-88.

50.Yildizgören MT, Togral AK. Preliminary evidence for vitamin D deficiency in nodulocystic acne. Dermatoendocrinol. 2014;6(1):e983687. doi:10.4161/derm.29799.

51.Zemel MB, Thompson W, Milstead A, Morris K, Campbell P. Calcium and dairy acceleration of weight and fat loss during energy restriction in obese adults. Obes Res. 2004 Apr;12(4):582-90.