Antykoncepcja hormonalna – skutki uboczne stosowania

Farmakoterapia i tradycyjne metody leczenia opierające się na podawaniu leków są bez wątpienia niezbędne do tego, aby ratować ludzkie zdrowie, a niekiedy również życie. Prace nad produkcją nowych specyficznych dla danych jednostek chorobowych receptur i substancji trwają niezmiennie i proces ten w najbliższych latach nie ulegnie zmniejszeniu. Wręcz przeciwnie– produkuje się coraz więcej leków mających prowadzić do utrzymywania zdrowia pacjentów i ratowania im życia. Bardzo wiele zawdzięczamy farmakologicznym metodom leczenia i możemy dzięki nim zmieniać jakość życia. Często jednak nadużywamy ich stosowania chcąc pomóc sobie tu i teraz. Zawsze podkreślamy, że takie sposoby są zgubne i o ile przyjmowanie leków na poważne stany chorobowe czy takich mających uśmierzać ból jest niekiedy konieczne, o tyle przewlekłe stosowanie ich chociażby z przyzwyczajenia i wygody, nie szukając źródłowej przyczyny problemu zdrowotnego i nie próbując z nim walczyć jest ślepą uliczką i donikąd nie prowadzi. Poza swoimi głównymi funkcjami leki te często powodują mnóstwo dodatkowych skutków ubocznych, które są bagatelizowane i przez to, że często skupiamy się tylko na tym jakie korzyści możemy uzyskać z ich stosowania, zapominamy i nie dostrzegamy tego, że pojawiają się dodatkowe dolegliwości, o które należałoby zadbać.

W dzisiejszym artykule skupimy się na skutkach ubocznych pojawiających się w przypadku stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych, w których wiele kobiet widzi remedium na zabezpieczenie się przed niechcianą ciążą, przywrócenie cyklu menstruacyjnego, walkę z bolesnymi miesiączkami czy z trądzikiem i mniejszymi bądź większymi problemami skórnymi. Chcemy podkreślić, że ich włączanie w niektórych przypadkach jest absolutnie niezbędne i powoduje poprawę zdrowia w wielu chorobach specyficznych dla kobiet. Między innymi stosowanie ich przy zespole policystycznych jajników, endometriozie czy innych poważnych dolegliwościach o podłożu hormonalnym jest konieczne i prowadzi do poprawy zdrowia kobiet zmagających się z tymi chorobami. Jednak często latami trwająca antykoncepcja hormonalna niesie poważne skutki uboczne, na których dzisiaj się skupimy.

Zacznijmy jednak od tego jaka jest specyfika działania doustnych środków antykoncepcyjnych i jakie zmiany powodują w organizmie kobiety.

Jak działa antykoncepcja hormonalna?

Metody hormonalnej antykoncepcji powodują, iż zahamowane zostaje wydzielanie hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie komórek jajowych, jak również owulację. Ponadto powodują zmiany w błonie śluzowej macicy oraz jajowodów. Antykoncepcja hormonalna jest metodą zapobiegania ciąży, opierająca się na dostarczaniu organizmowi sztucznie wytworzonych hormonów. Substancje te działają podobnie jak naturalne żeńskie hormony płciowe. Do antykoncepcji hormonalnej używane są hormony należące do grupy estrogenów, jak również hormony z grupy progestagenów. Większa część dostępnych preparatów zawiera oba wymienione hormony, natomiast niektóre środki, tylko jeden hormon z grupy progestagenów. Dobór preparatu dla danej kobiety jest bardzo indywidualny i branych jest pod uwagę wiele czynników. Często również w trakcie kuracji zmienia się preparaty, ponieważ kobiety różnie na nie reagują. 

Wyróżnia się kilka mechanizmów oddziaływania antykoncepcji hormonalnej na organizm kobiety. Wykazują one wysoką skuteczność i powodują zahamowanie owulacji. Dostarczone z zewnątrz do organizmu kobiety hormony powodują, że organizm przestaje wytwarzać hormony endogenne, ponieważ dostaje je z zewnątrz i blokuje to tym samym naturalny cykl, w którym są one produkowane i które prowadzą finalnie do wytworzenia komórki jajowej zdolnej do zapłodnienia. 

Antykoncepcja hormonalna – jedne z najczęściej przepisywanych leków

Doustne środki antykoncepcyjne są obecnie jednymi z najczęściej przypisywanych leków obok statyn mających w sztuczny sposób zmniejszać poziom cholesterolu, a także SSRI, czyli środków wychwytu zwrotnego serotoniny stosowanych w przypadku zaburzeń emocjonalnych i depresji. Przypisywanie doustnej antykoncepcji niestety często odbywa się bez większego wgłębienia w historię choroby i potrzeby pacjentki. Wiele z naszych pacjentek, które trafiają do gabinetu, stosują je od lat nie mając przy tym praktycznie nigdy sprawdzonych poziomów hormonów płciowych w organizmie. Zapisywanie ich przez dermatologów również jest coraz częstsze, bo jest najprostszą metodą poprawy stanu skóry w przypadku trądziku hormonalnego. Jednak to nie jest rozwiązanie problemu, bo często próba odstawienia tabletek wiąże się z nawrotem problemów, niekiedy ze zdwojoną siłą. Znalezienie źródłowej przyczyny problemów hormonalnych kobiet, zmiana na wielu płaszczyznach stylu życia oraz być może okresowe wprowadzenie doustnej antykoncepcji hormonalnej w wielu przypadkach rozwiązałby problem. Jednak chęć doraźnej pomocy bez analizy zdrowia pacjentki bierze górę, co w wielu przypadkach skutkuje niemożliwością rezygnacji z farmakoterapii przez wiele lat. A to z kolei dla organizmu jest bardzo niebezpieczne i prowadzi do wielu problemów, o których w dalszej części. Zwłaszcza młode kobiety, które decydują się na antykoncepcję hormonalną często nie zdają sobie sprawy z konsekwencji jakie to za sobą niesie. Rzadko się o tym mówi, a tabletki antykoncepcyjne przypisywane są praktycznie od ręki nie tylko wtedy kiedy lekarz sam o tym zdecyduje, ale również kiedy pacjentka sama się po nie zgłosi. Konsekwencje, które należy brać pod uwagę po zdecydowaniu się na antykoncepcję hormonalną są rozległe i niestety nie są szeroko znane.

Kobiety, zarówno te młode, jak i w wieku starszym, które z własnej inicjatywy decydują się na przyjmowanie doustnych środków antykoncepcyjnych lub dostają je z zalecenia lekarza prowadzącego, powinny zdawać sobie sprawę z tego jakie konsekwencje krótko i długoterminowe mogą się z tym wiązać. Hormony odgrywają niebagatelną rolę w wielu procesach organizmu co prowadzi do szeregu, wynikających z tego tytułu skutków. Przyjmowanie doustnej antykoncepcji hormonalnej wiążę się ze znacznym podniesieniem poziomu estrogenów u kobiet. Dodatkowo syntetyczne hormony mogą być nawet kilkukrotnie silniejsze niż te produkowane endogennie (tj. przez organizm) oraz usuwanie ich nadmiaru nie jest tak efektywne jak w przypadku hormonów produkowanych naturalnie, dlatego mówi się o wielu negatywnych konsekwencjach wynikających z ich przyjmowania.

Konsekwencje pojawiające się od pierwszych dni stosowania

Przewaga estrogenowa, z którą mamy do czynienia przy kuracji antykoncepcji hormonalnej pociąga za sobą szereg negatywnych zmian w organizmie kobiety. Do najczęściej pojawiających się konsekwencji u wielu kobiet często bardzo szybko po rozpoczęciu kuracji środkami antykoncepcyjnymi należą: 

• negatywne zmiany nastroju (rozdrażnienie, nastroje depresyjne) wynikające z rozregulowania neuroprzekaźników odpowiedzialnych za motywację i szczęście (dopamina i serotonina), wskutek dostarczenia estrogenów z zewnątrz, które na to w znacznym stopniu wpływają powodując zmniejszanie ich poziomu,
• spadek libido,
• wzrost masy ciała poprzez wpływ na łaknienie, ale nie jest to regułą,
• rozwój zaburzeń glikemii, insulinooporności i w konsekwencji cukrzycy typu II wynikający z pogorszenia wrażliwości tkanek na działanie insuliny,
• migrenowe bóle głowy,
• zmęczenie, apatia, duży spadek energii,
• obrzęki,
• zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, wzdęcia, biegunki, bóle brzucha, zaparcia,
• tkliwość piersi,
• mogą również występować takie reakcje jak wysypki skórne, rumień wielopostaciowy, rumień guzowaty, świąd oraz co ciekawe i mało znane – nietolerancja soczewek kontaktowych. 

Konsekwencje długoterminowe

Wyżej wymienione konsekwencje związane ze stosowaniem antykoncepcji hormonalnej pojawiają się bardzo szybko i są niemal natychmiast zauważane przez kobietę. Jednak to te długoterminowe skutki pojawiające się nawet lata po rozpoczęciu kuracji, o których mówi się niestety jeszcze rzadziej, są o wiele bardziej poważne. Często wiążą się z rozwojem wielu schorzeń, których z kolei bagatelizowanie prowadzi do znacznego pogorszenia zdrowia, jakości życia i nieleczone mogą prowadzić nawet do śmierci. Do najbardziej poważnych długoterminowych skutków stosowania antykoncepcji hormonalnej należą:

— Zwiększone ryzyko zakrzepicy i chorób sercowo-naczyniowych. Składniki hormonalne obecne w środkach antykoncepcyjnych mają bezpośredni wpływ na powstawanie zaburzeń gospodarki lipidowej organizmu. Prowadzą do wzrostu poziomu frakcji LDL, natomiast obniżają frakcje HDL. Prowadzą do zaburzeń działania układu krzepnięcia oraz fibrynolizy. Ich stosowanie powoduje stopniowy wzrost poziomu homocysteiny – zbyt wysoki jej poziom zwiększa ryzyko rozwoju chorób krążenia, udarów, zawałów, incydentów naczyniowych. Stosowanie antykoncepcji hormonalnej zwiększa możliwość powstania zakrzepicy żylnej lub zawału serca głównie u kobiet, które palą papierosy, piją alkohol, odżywiają się nieodpowiednio oraz w ich rodzinie występują przypadki epizodów sercowo-naczyniowych. Dlatego ważne jest, aby kobiety, które chcą bądź powinny przyjmować antykoncepcję hormonalną, porzuciły palenie, inne używki i zadbały o swój styl życia.

— Zwiększone ryzyko rozwoju chorób nowotworowych. W tym aspekcie można uznać, że są dwie strony medalu. Udowodnione zostało, iż podawanie antykoncepcji hormonalnej działa w ochronny sposób w przypadku nowotworu błony śluzowej macicy oraz raka jajnika, prowadzi również do rzadszego pojawiania się torbieli czynnościowych jajnika. Zwiększa jednak nieznacznie, ale zwiększa możliwość wystąpienia raka szyjki macicy, piersi, gruczołu sutkowego. Niezwykle istotne jest przed rozpoczęciem antykoncepcji hormonalnej poznanie obciążenia rodzinnego. Jeżeli istnieją przypadki nowotworów, zwłaszcza hormonozależnych w rodzinie, jest to istotne przeciwwskazanie do stosowania antykoncepcji hormonalnej. Nawet jeżeli nie ma obciążenia genetycznego to i tak zwiększony poziom estrogenów będzie potęgował ryzyko rozwoju nowotworu piersi. Dodatkowo u kobiet, które stosują doustną antykoncepcję została zauważona większa częstość pojawiania się raka szyjki macicy, co związane jest z większą możliwością powstania infekcji szyjki macicy. Zalecane jest u kobiet stosujących ten rodzaj antykoncepcji przeprowadzanie corocznej kontroli, przez wykonywanie cytologii. Natomiast w przypadku ponad pięcioletniego stosowania tabletek antykoncepcyjnych co pół roku. Bardzo często w przypadku takich kobiet odnotowuje się również rozwój raka wątroby.

— Poza ryzykiem rozwoju nowotworów wątroby stosowanie antykoncepcji hormonalnej ma duży wpływ na jej prawidłowe funkcjonowanie. Tabletki z dużymi dawkami estrogenów, przyjmowane przez kobiety, doprowadzają do zmiany składu żółci wydzielanej przez wątrobę, co może doprowadzić do kamicy pęcherzyka żółciowego. Wpływają również negatywnie na transport żółci, przez co mogą prowadzić do żółtaczki cholestatycznej. Niezwykle istotne jest, aby podczas długotrwałego stosowania antykoncepcji przy wykorzystaniu tabletek hormonalnych przeprowadzać regularne badania kontrolne enzymów wątrobowych. 

— Wieloletnie stosowanie antykoncepcji hormonalnej może po pierwsze po odstawieniu powodować duże problemy z późniejszym zajściem w ciążę. Po drugie natomiast utrzymanie ciąży jeżeli uda się w nią zajść może okazać się problematyczne. Mogą również wystąpić liczne powikłania i wady w rozwoju płodu.

— Problemy z przywróceniem cyklu menstruacyjnego po odstawieniu środków antykoncepcyjnych. Mówi się, że kobieta wprowadza wtedy swój organizm w stan menopauzy. Hormony nie wydzielają się w odpowiedniej ilości i w odpowiedni sposób, co dalej pociąga za sobą kolejne problemy zdrowotne: zaburzenia kostne, osteoporozę, trądzik i problemy skórne, depresję, ogromne pogorszenie nastroju itd. Oczywiście nie jest to zasadą, ponieważ zdarzają się przypadki, że po odstawieniu antykoncepcji cykl normuje się, a próby zajścia w ciążę okazują się niemal od razu skuteczne. Niemniej jednak kobiet, które przechodzą to gorzej jest znacznie więcej, niż tych u których odstawienie antykoncepcji zachodzi bezobjawowo. 

— Silne niedobory witaminowo-mineralne i związane z nimi skutki uboczne dla organizmu. Deficyty substancji odżywczych stanowią poważną przyczynę efektów ubocznych hormonalnej antykoncepcji. Tabletki zmniejszają w znaczący sposób zasoby takich składników jak witaminy C, E i z grupy B, selen, cynk czy magnez. Powodują również niedobory koenzymu Q10, biotyny oraz kwasu foliowego i folianów, m.in. zmniejszając ich wchłanianie i przyspieszając wydalanie z organizmu. Badania wskazują przykładowo, że środki antykoncepcyjne mogą wpływać na zmniejszenie poziomu koenzymu Q10 i alfa-tokoferolu (czyli witaminy E), co wpływa na ryzyko występowania stresu oksydacyjnego. Stężenia koenzymu Q10 i α-tokoferolu w surowicy w porównaniu do grupy kontrolnej były znacznie niższe u wszystkich kobiet stosujących dowolną hormonalną metodę zapobiegania ciąży (plastry, tabletki). Ma to ogromne znaczenie dla całego organizmu, ponieważ wszystkie te substancje mitochondrialne uczestniczą w procesach produkcji energii ATP, zwalczaniu nadmiaru wolnych rodników oraz utrzymywaniu homeostazy całego organizmu. Kiedy ich stężenie spada, wewnętrzne „elektrownie energetyczne” zostają pozbawione niezbędnego paliwa (zwłaszcza koenzymu Q10), a poszczególne układy i organy nie mogą działać na pełnych obrotach. Stąd pojawiające się zmęczenie, drażliwość, dolegliwości trawienne czy stopniowe pogarszanie kondycji układu krążenia. Dodatkowo u kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną obserwuję bardzo niskie poziomy witaminy B12i związane z tym konsekwencje. Witamina B12 przede wszystkim bierze udział w dojrzewaniu czerwonych krwinek. Pacjenci ze zdiagnozowaną anemią wynikającą z niedoboru witaminy B12 będą zmagać się z przewlekłym zmęczeniem, osłabieniem, zaburzoną odpornością prowadzącą do ciągłych infekcji, osłabieniem mięśni, wypadającymi włosami, łamiącymi się paznokciami czy problemami skórnymi. Efekt ten będzie dodatkowo o wiele silniejszy u kobiet, które są na dietach wegańskich i wegetariańskich ograniczających produkty odzwierzęce będące dobrymi źródłami witaminy B12.

Wizyta u lekarza i postępowanie przed uzyskaniem recepty

Wiedza na temat skutków ubocznych krótko- i długoterminowych konsekwencji stosowania antykoncepcji hormonalnej jest niezwykle ważna w kontekście dbania o zdrowie, a także jakość i długość życia. Ich stosowanie niekiedy jest konieczne. Często jednak niestety przypisywane są w sposób nieprzemyślany i co gorsze, bez głębokiej analizy stanu zdrowia kobiety oraz jej historii zdrowotnej. Dlaczego jest to tak istotne? Ponieważ istnieje szereg przeciwwskazań do stosowania antykoncepcji hormonalnej, o czym naszym zdaniem mówi się zdecydowanie za rzadko. Decyzję o rozpoczęciu stosowania antykoncepcji hormonalnej należy poprzedzić wizytą u ginekologa, podczas której lekarz przeprowadzia obszerny wywiad chorobowy, odnoszący się do przebytych oraz aktualnych dolegliwości, jak również potencjalnego obciążenia genetycznego oraz ewentualnego występowania chorób przewlekłych wśród rodziny. Ze względu na to, iż każda kobieta potrzebuje odmiennych rodzajów hormonów, najlepiej byłoby przeprowadzić serię badań hormonalnych. Zanim przepisane zostaną odpowiednie preparaty lekarz:

• przeprowadzia standardowe badanie ginekologiczne,
• bada piersi, wykonuje również wykonać ich USG,
• sprawdzia podstawowe badania krwi, w tym morfologię, pełen lipidogram (cholesterol całkowity, HDL, LDL, trójglicerydy), warto również wykonać badanie homocysteiny,
• ocenia układ krzepnięcia krwi i wskaźniki wątroby,
• mierzy ciśnienie tętnicze,

Antykoncepcja hormonalna – przeciwwskazania do stosowania 

Na podstawie wyżej wymienionych aspektów, które są niezbędne, lekarz ocenia czy u kobiety występują przeciwwskazania do włączenia antykoncepcji hormonalnej. Antykoncepcja hormonalna ma wiele przeciwwskazań do stosowania, do podstawowych zalicza się:

• choroby układu krążenia, w tym między innymi zakrzepicę żylną, przebytą nawet w przeszłości, gdyż obecny w tabletkach estrogen powoduje zwiększenie krzepliwości krwi oraz zwiększa ryzyko wystąpienia zakrzepicy oraz zatorowości płucnej,
• chorobę niedokrwienną serca i nadciśnienie tętnicze,
• nowotwory, których rozwój może być wzmagany przez estrogeny (nowotwory hormonożależne: rak szyjki macicy, rak piersi),
• nieprawidłowe krwawienia pochodzące z dróg rodnych, które mogą świadczyć o procesie chorobowym, wymagającym dalszej diagnostyki oraz ewentualnego dalszego leczenia,
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej, cukrzyca typu II,
• zaburzenia lipidogramu,
• niewłaściwe parametry dotyczące czynności wątroby oraz stwierdzone jej schorzenia,
• niewydolność nerek,
• zaburzenia psychiczne takie jak choroba dwubiegunowa czy depresja,
• przyjmowanie leków przeciwpadaczkowych.

---

Bibliografia:

1. Guillebaud J., Szarewski A., Wszystko o antykoncepcji, Medycyna Praktyczna, Kraków 1997.

2. Dębski R., Antykoncepcja hormonalna a HTZ, Nowa Medycyna –Zdrowie kobiety w kolejnych okresach życia 2004.

3. Medard M.L., Ostrowska L., Dwuskładnikowa antykoncepcja hormonalna, a ryzyko wystąpienia raka narządów płciowych, Ginekologia Polska, 2007, 78, 637-641.

4. Pawelczyk L., Antykoncepcja hormonalna, a wybrane choroby układowe., Nowa Medycyna 6/1999.

5. Wolski H., Wybrane aspekty działań niepożądanych złożonej doustnej antykoncepcji hormonalnej, Ginekologia Polska, 2014, 85, 944-949.